Roman 'Morie' confronterend

Boekrecensie door Henk Brinkman

NIJKERK - De debuutroman van Arie Kok is een fictieroman gebaseerd op het leven van de Nijkerkse jongen Morie de Liever in de oorlogsjaren. Morie is, als de oorlog uitbreekt 12 jaar. Op 15-jarige leeftijd wordt hij uit Nijkerk weggevoerd naar het concentratiekamp in Vught. Daarvandaan wordt hij in 1943 naar Sobibor getransporteerd, waar hij waarschijnlijk nog op de dag van aankomst is vergast. Dat was een gebruikelijke procedure bij de Duitsers, zoals overduidelijk gebleken is uit het proces tegen de Oekraïense kampbewaker John Demjanjuk dat vorig jaar in Duitsland werd gevoerd.

Het zijn weinig feiten, waarop Kok zijn roman baseert. Dat geeft hem de ruimte om in zijn verhaal zelf vorm te geven. Kok heeft getracht zichzelf in te leven in de dilemma's van een jonge knul, die dacht een gewone jongen te zijn, maar door de omstandigheden gedwongen ontdekt anders te zijn dan zijn leeftijdgenoten. Het boek speelt zich af in Nijkerk en omgeving. De romanfiguren zijn voor het grootste deel verzonnen op een enkeling na zoals de voorzanger in de synagoge Sander Colthof en de Nijkerkse burgemeester Bruins Slot. Maar uit het hele boek blijkt dat Kok een grondige studie heeft verricht naar de situatie van de joodse gemeenschap in Nijkerk. Ook naar de Joodse gebruiken en rituelen, die tot in detail worden beschreven, zoals de besnijdenis van Morie en zijn Bar Mitswa. En omdat Kok Nijkerk op zijn duimpje kent - hij is er opgegroeid - krijgt het boek een hoog herkenningsgehalte. Daardoor wordt het confronterend. Op dezelfde plekken waar je dagelijks komt heeft ook Morie en hebben ook leden van de Joodse gemeenschap gelopen, gewinkeld, gevoetbald, kattekwaad uitgehaald.

Kok schetst de dilemma's die plotseling op het pad kwamen van een 12, 13 jarige jongen. Hij is bevriend met een klasgenoot, wiens vader lid is van de NSB. In hoeverre kan hij zijn vriend vertrouwen? Ook - en misschien wel juist - als deze op een gegeven moment voor jodenvriend wordt uitgescholden?

Scherp worden soms de keuzemomenten aan de lezer voorgeschoteld. Morie wil geen Jodenster op zijn kleren, maar zijn vader zegt: ,,Draag hem met eer, jongen.'' En zijn moeder zegt: ,,Je gaat niet zonder ster de straat op. Ik sta doodsangsten uit. En eet nu je bord leeg.''

Kok tekent de felle discussies tussen Morie en zijn vader de dilemma's waar de Joden voor werden geplaatst. Morie wil onderduiken, maar zijn vader wil niet. Volgens zijn vader ondergaat een goede jood het lot dat hem wordt toebedeeld door de Eeuwige.

Schrijnend is de beschrijving van de gang van veel joodse Nijkerkers naar het station om op weg te gaan naar het concentratiekamp in Vught. De gang langs de Grote Kerk, door de Langestraat en de Kleterstraat naar de Spoorstraat, langs de Poppeschool waar kinderen spelen. Ze moesten ook zelf de treinkaartjes betalen. Dan denk je onwillekeurig, wat je zelf zou doen als je achter dat loket zou hebben gezeten.

Arie Kok heeft een prachtige debuutroman afgeleverd. Of deze voldoet aan alle hoge literaire normen , kan ik niet goed beoordelen. Wel is mijn ervaring dat je het boek in één adem uit wilt lezen. Ook al weet je hoe het eindigt met de hoofdpersonen. Dat alleen al is een knappe prestatie. Dit boek verdient veel lezers in Nijkerk, maar ook daarbuiten.